Wie in het depot van een archief duikt, vindt ontelbare bijzondere objecten. Van belangrijke documenten tot historische foto's. Ieder met een eigen verhaal. Toch trekt een archiefstuk soms net een beetje extra de aandacht. Zo bevinden zich in de Brabantse collecties enkele fotografische portretten met een bijzondere toevoeging: menselijk haar.
Het haar is afkomstig van de geportretteerde en zit kunstig verwerkt rondom de foto. Gedraaid in de vorm van een bloem of juist verknipt en opgeplakt. Deze zogenaamde haarschilderijen roepen tegenwoordig misschien een gevoel van afschuw op, maar blijken juist een uiting van liefde.
Dankzij het ambacht van het haarschilderij blijven geliefden zelfs na de dood dichtbij.
Voor de uitvinding van de fotografie was het minder vanzelfsprekend om een tastbare herinnering aan een geliefde te hebben.
Geschilderde portretten waren kostbaar en tijdrovend om te produceren.
Daarnaast is een afbeelding slechts een afgeleide van de persoon in kwestie. Een lokje haar gaf juist een betaalbare mogelijkheid om daadwerkelijk een stukje van een geliefde bij je te dragen.
Dit bij je dragen kun je behoorlijk letterlijk nemen. Men had medaillons met een lokje haar, maar ook armbanden of oorbellen compleet van menselijk haar, en broches met kunstig gevlochten patronen.
Een ambacht dat overigens vandaag de dag nog steeds voortleeft in de paardensport.
Haarsieraden met menselijk haar werden vroeger gedragen ter herinnering aan een levend persoon, bijvoorbeeld een verloofde of goede vriend, maar hadden ook een functie als rouwobject bij het verlies van een geliefde. In deze laatste traditie passen de haarschilderijen in dit beeldverhaal.
Aan het einde van de achttiende eeuw ontstaan de eerste echte haarschilderijen. Sommige werkjes bevatten een geschilderd portretje omlijst met haar, maar veelal werden voorstellingen volledig opgebouwd uit haar. Vaak waren dit scenes rondom dood en verlies, zoals een begraafplaats of treurwilg.
Tweeluik met haarschilderijen van echtpaar Cornelius Josephus Gilbertus van Hal (Tilburg 19 december 1800 - Oisterwijk 5 november 1875) en Anna Maria Swagemakers (Tilburg 25 september 1808 - aldaar 8 augustus 1889).
Beeld: maker onbekend, fotonrs. 660471en 660472, collectie Regionaal Archief Tilburg.
Onder invloed van de romantiek nam aan het einde van de achttiende eeuw de belangstelling voor emoties toe. Hierdoor werd verdriet meer openbaar beleeft en dit was van invloed op de wijze van rouwen.
Deze verandering is te zien in de memorieobjecten: de kleine sieraden met een lokje haar worden steeds groter en complexer.
Zo ontstaan uiteindelijk de negentiende-eeuwse haarschilderijen. De ambacht van het haarschilderij verspreidde zich via reizende haarwerkers en gepubliceerde handleidingen vanuit het Verenigd-Koninkrijk en Scandinavië door Europa. Zo bereikte de traditie ook Brabant.
Waarschijnlijk het bekendste Tilburgse haarschilderij, dat van Marietje Kessels (1889-1900).
Foto: maker onbekend, objectnr. SMT00363, collectie Stadsmuseum Tilburg.
Met de uitvinding van de fotografie werd het goedkoper om een portret, en daarmee een herinnering aan een dierbare, te verkrijgen. Hierdoor neemt de populariteit van haarwerken in de loop van de negentiende en vroege twintigste eeuw af.
Twintigste-eeuwse haarschilderijen uit de archiefcollecties bewijzen echter dat de traditie niet abrupt tot een einde kwam, maar versmolt met de nieuwe techniek.
Tot zeker in de jaren vijftig werden in Brabant haarschilderijen vervaardigd. In de collectie van Regionaal Archief Tilburg bevindt zich een later haarwerk, dat van Anna Joanna Norberta Vorselaars-De Jong (1884-1953).
Met haar eenvoudige ziekenfondsbril kijkt ze vanuit haar lijst de wereld in.
Het portret is met lila garen op een stoffen ondergrond gestikt. Onderaan prijkt een bloem van grijze haren, afgezet met roze lint. De stamper is gedecoreerd met kraaltjes. Bij dit haarschilderij ontbreekt de symboliek van de dood, maar via de foto en de haarbloem kunnen nabestaanden haar toch herdenken.
Haarschilderij van Anna Joanna Norberta Vorselaars-de Jong (Tilburg 29 oktober 1884 - aldaar 1 februari 1953).
Foto: maker onbekend, fotonr. 604546, collectie Regionaal Archief Tilburg.
De haarschilderijen laten zien hoe gebruiken rondom de dood en rouw veranderen, maar tonen bovenal de universele behoefte om een overleden dierbare te herdenken.
Van een negentiende-eeuws haarschilderij tot een digitale foto op je telefoon.
Het zijn allemaal manieren om een afwezige geliefde toch bij je te houden.
