De meeste Brabanders vinden 'm keilekker: het worstenbroodje! Hoe oud deze typisch Brabantse lekkernij is, weet geen mens precies, maar dat het broodje al in 1938 tijdens een koffietafel in het West-Brabantse Achtmaal werd geserveerd, weten we vanaf nu wél zeker.
Oudste film
Dankzij een oude film waarop de aanwezigen uitgebreid genieten van de schaal dampende worstenbroodjes die hen door hun gulle gastheer wordt voorgeschoteld. Het zijn de oudst bekende filmbeelden van dit Brabantse erfgoed. Tot nu toe, want deze filmvondst is ook gelijk een oproep. Dus: ken je nóg oudere filmbeelden van het worstenbroodje, neem dan contact op met BrabantinBeelden.
Het is 21 april 1938 wanneer afdeling West-Brabant van de Bijzondere Vrijwillige Landstom voor de jaarvergadering neerstrijkt in het dorp Achtmaal, ten zuidwesten van Zundert. Een gebeurtenis die normaal gesproken hooguit door een klein bericht in de krant de geschiedenis in zou zijn gegaan.
Deze vergadering wordt echter vastgelegd door een filmploeg. "Als inleiding van een speciaal voor West-Brabant samen te stellen propagandafilm", zo lezen we in het Dagblad van Noord-Brabant van enkele dagen later. Het officiële gedeelte wordt gefilmd, net als de aubade van de pas opgerichte fanfare St. Maritinus. En dus óók de koffietafel, met pontificaal in beeld de schaal met worstenbrood en de etende leden.
In de krant van toen wordt met geen woord gerept over de koffietafel en de worstenbroodjes. En al wordt pastoor Van Genk in de film een "gul gastheer" genoemd, zo uitzonderlijk was het niet dat er Brabants worstenbrood op tafel kwam bij dit soort vergaderingen.
Zo werden de leden van de vereniging Ouden van Dagen van parochie St. Anna op 3 november 1938 tijdens hun overleg niet alleen op worstenbrood getrakteerd, maar ook op bier en sigaren. Een combinatie die we dat jaar vaker terugvinden in de dagbladen.
"'s Middags om 2 uur begon de feestvergadering welke door den voorzitter werd geopend met gebed. De leden werden getracteerd op bier, sigaren en worstebrood."
bron: Nieuwe Tilburgsche Courant, 4 november 1938 (via Delpher.nl)
Of de huishoudster van de pastoor van Achtmaal de worstenbroodjes in de vroege ochtend van 21 april 1938 zelf gebakken had, of dat ze afkomstig waren van de lokale slager of bakkerij, zal moeilijk te achterhalen zijn. Echt duur zal het broodje niet zijn geweest, afgaand op de advertentie van ene Jos van de Wouw die in datzelfde jaar zijn Brabantse worstenbrood "lekker en fijn" aanbiedt voor 7 cent per stuk, 15 voor een gulden.
Omgerekend naar de prijzen van nu is dat nog geen euro voor een broodje... En dat tijdens de feestdagen! Bron: cbs.nl (0,07 gulden in 1938 = 0,85 euro in 2023)
Het eigenlijke onderwerp van deze film verdient hier natuurlijk ook de nodige aandacht. De Bijzondere Vrijwillige Landstorm was een categorie binnen de Vrijwillige Landstorm, die sinds de Eerste Wereldoorlog bestond. In tijden van nood konden deze vrijwilligers worden opgeroepen om de overheid te helpen bij het handhaven van de binnenlandse rust en orde.
Zij vormden in de jaren 20 bijvoorbeeld een maatschappelijk tegengewicht tegen revolutionairen vanuit links, zoals de SDAP, en vanaf de jaren 30 tegen nationalisten, zoals de NSB. In 20 jaar tijd groeit de Vrijwillige Landstorm tot een organisatie van 100.000 leden, met afdelingen in 1.300 steden en dorpen.
In mei 1940 vechten zij mee met het Nederlandse leger tijdens de Duitse inval. Honderden vrijwilligers sneuvelen en aan het begin van de oorlog wordt de Vrijwillige Landstorm, net als de rest van de Nederlandse krijgsmacht, opgeheven door de Duitse bezetter.
Vermelding van de film in de krant
bron: Dagblad van Noord-Brabant, 23 april 1938 (via Delpher.nl)
De film waarin wij de oudste bewegende beelden van het Brabantse worstenbroodje ontdekten, is onderdeel van een langere propagandafilm over de Bijzondere Vrijwillige Landstorm. Het origineel is mogelijk in de tijd verloren gegaan; digitaal was de film lange tijd in beheer van de Brabant-Collectie, onderdeel van Tilburg University. In 2023 kwam deze film zo in de collectie van het BHIC, waardoor de film nu terug te zien is via brabantinbeelden.nl.
"En of 't smaakt!!"
Mijn ervaring met worstenbroodjes is er al vanaf mijn jeugd. Rond 1970 waren wij in een groot gezin na de kerstnacht blij met de kersttafel, doch worstenbroodjes lagen er niet bij want was toch nog te duur voor mijn ouders.
Totdat mijn broer de koksopleiding inging en het jaar erna zelfgemaakte worstenbroodjes maakte voor de kerstmaaltijd. Wat een heerlijk broodje was dat; naar mijn mening toen het lekkerste wat er was.
De afgelopen jaren ben ik regelmatig worstenbroodjes gaan kopen bij Keilekker.nl, de lekkerste uit Den Bosch en kon je afhalen in hun mini-winkeltje ergens achter het station. Allerlei smaken: pittig, vegetarisch en natuurlijk allerlei vleessoorten. We hebben dat ook als verrassing regelmatig gekocht voor de medewerkers in ons bedrijf.
Een grappig verhaaltje:
Wij kochten voor ons bedrijf kartonnen verpakkingsdozen bij een fabrikant. De accountmanager kwam regelmatig op bezoek en vertelde dat hij ging stoppen omdat hij een nieuwe been aangenomen had.
`Goh, jammer je niet meer te zien! Waar ga je naartoe?`
Antwoord hij:`Ik wordt vertegenwoordiger van Keilekker.nl, want die gaan uitbreiden...`
Prachtig toch, wat hebben wij gelachen met z'n allen.
Groetjes uit Oss
Han
Ik ben van 1943. Bij ons thuis aten wij altijd worstenbrood na de nachtmis. (Ik heb deze traditie voortgezet na mijn huwelijk.) Mijn moeder kocht dan gehakt bij slager Nier van Loon in de St Antoniusstraat in Waalwijk en liet daar dan bij bakker De Leijer in de Stationsstraat worstenbroodjes van bakken. De nachtmis begon om 4 uur ‘‘s nachts. Eerst een gezongen mis en daarna nog 2 gelezen missen. Onderwijl werd de H. Communie uitgedeeld. Rond 6 uur waren wij dan weer thuis. Daarna volgde het ontbijt met het worstenbroodje .
Hartelijk dank voor het delen van jullie warme herinneringen, Han en Ad! Wat zullen jullie allemaal blij zijn geweest met je broer die opeens die heerlijke broodjes kon bakken, Han. En wat een grappig toeval, al die jaren later.
En die broodjes zullen bij jullie na zo'n lange nacht vast ook heel goed gesmaakt hebben, Ad!
Het is niet alleen leuk om en reactie te lezen over de slagerij van de oom van mijn vrouw Reinier van Loon in Waalwijk. Het brengt ook de herinnering boven van het zelf worstenbrood gaan bakken in onze keuken. Mijn vader begon hiermee toen wij het worstenbrood van zijn vriend en diens zoon geproefd hadden. Het leukste van alles was, dat hoewel de vorm niet 100% was, het broodje wel helemaal vol worst zat i.t.t. vele fanbrieksworstenbroodjes. Ze blijven lekker tot op de dag van vandaag.
En wat dacht je worstenbroodjes kopen bij Beckers in Deurne!
Begin jaren negentig gingen we via een zijdeurtje van de fabriek aan een balie afgekeurde worstenbroodjes in pakken van 10 stuks kopen voor de helft van het geld.
Wat hebben mijn kids gesmikkeld van die broodjes :)
