Ontginningen bij Esbeek in 1912 & 1934

Praat mee

Het is de eerste Nederlandse film die speciaal voor het onderwijs gemaakt is: 'De ontginning van woesten grond door de Nederlandsche Heidemaatschappij op het landgoed 'De Utrecht' te Hilvarenbeek'. De onderwijsfilm is geproduceerd door de Franse productiemaatschappij Pathé Frères. In het najaar van 1912 wordt de film voor het eerst vertoond.

Eerste onderwijsfilm

De kranten schrijven op grote schaal over deze nieuwe vinding in het onderwijs. Voor- en tegenstanders spreken zich uit, over nut en gevaar van de onderwijsfilm in het algemeen, en over deze 'Heidefilm' in het bijzonder. Jarenlang wordt de film daarna gebruikt in het onderwijs. Nu rest deze nog slechts in de literatuur, want de film zelf is verloren gegaan. Of toch niet?

Onderzoeker Jan van Helvoirt herkent het landschap van 'De Utrecht' uit 1912 namelijk in een film van recentere datum: De Nederlandsche Heidemaatschappij en haar werk, gemaakt door Haghe Film in 1934. Een prachtige vondst, die nog wacht op bevestiging - of ontkenning - vanuit de filmarchieven.

"En toen herkende ik een aantal beelden die eigenlijk ouder moesten zijn dan 1934. En toen ging het lampje branden."

Jan van Helvoirt

Beluister de podcast voor het hele verhaal

Herkenning

Brandtoren

De houtvesterswoning met brandtoren op landgoed 'De Utrecht', Hilvarenbeek ca. 1920

foto: fotograaf onbekend, collectie Regionaal Archief Tilburg nr. 054717

Dat er in 1912 een film gemaakt zou zijn over de ontginning van de 'woeste' grond op landgoed 'De Utrecht' bij Esbeek is ook heemkundig onderzoeker Jan van Helvoirt bekend. Navraag bij onder andere het BHIC in 's-Hertogenbosch en EYE Filmmuseum in Amsterdam levert echter geen bewegend beeld op. Want, ja, de film staat beschreven, maar de beelden zelf zijn waarschijnlijk in de tijd verloren gegaan. EYE heeft ze in ieder geval niet, evenmin als Beeld & Geluid in Hilversum.

Jan besluit een andere film - ook gemaakt door de Heidemaatschappij, maar dan in 1934 - nog eens te bekijken. In de beschrijving van deze film over de geschiedenis van het bedrijf staan geen locaties vermeld, maar in de titelkaarten die in de video in beeld komen, zijn er toch een aantal te vinden. Zo zit er beeld in van ontginningen in Overijssel en Limburg. De laatste vijf minuten zijn geheel gewijd aan landgoed 'De Utrecht'.

Maar ook eerder in de film zegt Jan dit landgoed bij Esbeek te herkennen. En niet alleen herkent hij het landschap, hij vertelt ook dat deze beelden ouder zijn dan 1934. Zou het hier gaan om delen van de film uit 1912?

"Wat het belangrijkste was, wat bij mij herkenbaar was, was die toren van landgoed 'De Utrecht'. Die kenmerkende brandtoren, die staat er in Nederland maar één. Dus het moest wel op 'De Utrecht' zijn."

Jan van Helvoirt

De Heidemij en haar werk

Film uit 1934

In deze film uit 1934, gemaakt door Haghe Film uit Den Haag, herkent Jan filmbeelden die eerder gemaakt moeten zijn en het landschap van landgoed 'De Utrecht' bij Esbeek. Het gaat dan om de opnames van de uitgestrekte heide en het ontginningswerk op het land die in stukken geknipt door de hele film te zien zijn.

"Aan de omgeving zie je niet veel. Want die vlakte is een heide. Je ziet niks. Helemaal niks. En af en toe een vennetje. Dus het ging echt over de werkzaamheden. En ik zag gewoon dat die werkzaamheden keurig netjes historisch op volgorde gezet zijn."

Jan van Helvoirt

In de krant

Onderwijsfilm 'woeste' grond

Artikel over de eerste onderwijsfilm, Nieuwsblad van het Noorden 8-9-1912 (bron: Delpher)

Artikel over de eerste onderwijsfilm, De Nederlander 9-10-1912 (bron: Delpher)

In de kranten in heel het land wordt in 1912 geschreven over de eerste onderwijsfilm. Deze wordt eerst bekeken, en beoordeeld, door bestuurders en onderwijzers. Zij buigen zich over de vraag of het medium film wel geschikt is voor educatie, in welke vorm film van toegevoegde waarde kan zijn in de les, en hoe deze nieuwe vinding veilig gebruikt kan worden. Want hoe zit het bijvoorbeeld met brandgevaar - brandt de film niet door als de onderwijzer deze stilzet om iets uit te leggen? - en zijn al die flikkerende beelden niet slecht voor de ogen?

Primeur

Een 200-tal leerlingen van de lagere school in Leeuwarden krijgt in oktober 1912 uiteindelijk de primeur. Zij bekijken, samen met "het gemeentebestuur, de onderwijzers en onderwijzeressen en tal van andere autoriteiten" de film Ontginning van woesten grond in bioscooptheater Friso.

Achtergrond

De Utrecht

Brabantse boer, prentbriefkaart ca. 1912 (foto: fotograaf onbekend/ Ontginningen te Hilvarenbeek)

Arbeiderswoningen, Landgoed 'De Utrecht' Esbeek (foto: fotograaf onbekend/Heidemij, collectie Nationaal Archief nr. 2.24.06.02-192-0797)

Verzekeringsmaatschappij

Landgoed 'De Utrecht' dankt zijn opvallende naam aan de levensverzekeringsmaatschappij 'De Utrecht'. Op 18 april 1899 kocht deze maatschappij circa 700 hectare 'woeste' grond van de gemeente Hoge en Lage Mierde om te ontginnen, bossen te planten en boerderijen te stichten als geldbelegging.

De ontginning van het landgoed begon in 1899 en werd uitgevoerd door de Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij. Kortweg: de Heidemij. De eerste ontginningswerkzaamheden bestonden uit het graven van hoofdwaterleidingen, de aanleg van wegen en een boomkwekerij. Arbeiders en pachters werden aangetrokken vanuit de wijde omgeving en op het landgoed gehuisvest. Het ploegwerk werd in het begin verricht door ossenspannen, vanaf 1906 deed de stoomploeg haar intrede.

Stoomploeg en locomotief, plaats onbekend, lantaarnplaatje van voor 1913 (foto: fotograaf onbekend/Heidemij, collectie Nationaal Archief nr. 2.24.06.02-194-0063)

Stoomploeg en locomotief, plaats onbekend, lantaarnplaatje van voor 1913. Deze afbeelding staat onder meer in Een woord tot belangstellenden in het werk der Nederlandsche Heidemaatschappij, Utrecht 1912 (collectie Gelders Archief 0933-1213). Deze, of een vergelijkbare, stoomploeg is ook te zien in de film uit 1934.

foto: fotograaf onbekend/Heidemij, collectie Nationaal Archief nr. 2.24.06.02-194-0063

De Heidemij

De ontginning van het landgoed was zo bijzonder, dat er in 1912 dus een film van gemaakt werd die de boeken in zou gaan als de eerste Nederlandse film die speciaal voor gebruik in het onderwijs gemaakt is.

"Dus dat maakt het interessant, de allereerste onderwijsfilm en dan landbouwkundig getint eigenlijk. De ontginningen van de woeste gronden, want dat was toen een hot item."

Jan van Helvoirt

Podcast

Vervolg

In de BHIC-podcast Het Geheugen van Brabant praat heemkundig onderzoeker Jan van Helvoirt met podcastmaker Marilou Nillesen over zijn vondst, die hij wereldkundig maakte in een artikel in de Hilverbode van december 2023.

Gevat door het grondige speurwerk en het verhaal van Jan doen we vanuit BrabantinBeelden nader onderzoek naar de film uit 1934, en het mogelijke gebruik van beelden hierin uit de 'bekende' onderwijsfilm uit 1912. Ook EYE Filmmuseum in Amsterdam is hier als beheerder van de film uit 1934 bij betrokken. Het ultieme bewijs dat deze prachtige vondst bevestigt, is op het moment van schrijven helaas nog niet gegeven. Wordt ongetwijfeld vervolgd...

Neem zeker ook een kijkje op de uitvoerige website over het erfgoed van Hilvarenbeek en Diessen van onderzoeker Jan van Helvoirt.